مسـجـد

یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی است.

با ظهور اسلام مسجد که یکی از عناصر شهری بود و هسته مرکزی شهر به شمار می آمد،به عناصر کالبدی شهر های اسلامی افزوده شد.

این امر تا آن حد اهمیت دارد که دوران اولیه دولت  اسلامی_ و قبل از تشکیل حکومت های محلی_سکونت گاهی به مقام شهر می رسد که صاحب مسجد جامع باشد نخستین مکانی که به هنگام یک شهر ساخته می شود و یا معبد، آتشگاه و یا کلیسایی بدان منظور تغییر شکل می یابد، مسجد جامع است.با برپا شدن مسجد جامع،کانون زیستی پیرامون آن، شهر تلقی می گردد. اگر قبل از این شهر وجود می داشته ، نقش آن تقویت می گردد و اگر بیش از این شهری موجود نبوده است ،مکان ، ارتقای سلسله مراتبی می یابد و به عنوان شهر تلقی می گردد،اطلاق این عنوان به معنای حضور و تسلط دولت اسلامی که به آن شهر _چه از نظر سیاسی و چه اقتصادی_ وابسته می شود.

     مسجد جامع علاوه بر نقش مذهبی خود،نقوش سیاسی و اجتماعی بسیار قوی را نیز داراست.در همین مسجد است که مسئولیت ها و بحران های دولت اسلامی  با امت در میان گذاشته می شود و از فراز منبر همین مسجد است که حکم خلع و یا انتصاب کارگزاران دولت اسلامی خوانده می شود و از فراز منبر همین مسجد بود که حکم خلع خلیفه و امتناع از فرامین او نیز خوانده می شد و خطبه به نام امرای محلی می رفت. امت نیز رضایی و یا نارضایی خود از حکومت مستقر در شهر و منطقه  را با شرکت یا عدم شرکت در مراسم نماز جمعه اعلام می داشت.زمانی که فاطمیان نسبت به اهالی قاهره ستم روا میدارند  ،شهروندان با خود داری از شرکت در نماز جمعه  و برگزاری نماز در منزل های خود مسجد بزرگ را خالی می گذارند.

      بافاصله ای بسیار از مفهوم ((شهر –معبد ))،شهر دوران اسلامی در تحول خویش رابطه تنگاتنگ با تحولات و دگرگونی ساخت و ساز مسجد  جامع برقرار میکند. دگر گونی و تغییر شکل مسجد جامع  رابطه ای بسیار نزدیک با دگر گونی مفهوم دولت اسلامی،منطقه ای شدن و محلی شدن آن دارد .دولتی که از مفاهیم آرمانی برادری  و برابری و نفی هرگونه تمایزات اجتماعی _ فرهنگی شروع می کندو به سازمانی دیوانی،قاهر، مملو از تمایزات و تفاوت های اجتماعی _اقتصادی و فرهنگی _ سیاسی منجر می گردد.

منابع:

تاریخ شهر های ایران،عباس عطاری

از شار تا شهر،سید محسن حبیبی   

ابن بطوطه، سفرنامه